Kort antwoord
Hoe de ziekte van Alzheimer ontstaat is erg lastig te beantwoorden, omdat deze ziekte zich op zoveel verschillende manieren uit! De ophoping van schadelijke moleculen binnen ons brein zorgt uiteindelijk voor afbreuk van onze hersenen op een complexe manier. Deze afbreuk leidt vervolgens tot de vreselijke symptomen van Alzheimer, waaronder dementie. Er zijn genetische risicofactoren, maar deze geven zeker niet de doorslag. Een gezonde levensstijl (zoals wel vaker het geval!) biedt hoop, als je de kans op Alzheimer wil verminderen: voldoende sport, gebalanceerde voeding, goede slaap en jezelf constant uitdagen door nieuwe dingen te leren.
Langer antwoord
Alzheimer is complex. Er zijn net zoveel antwoorden op de vraag hoe het ontstaat als er patiënten rondlopen die lijden aan deze hersenziekte. De pathologie van Alzheimer is heterogeen (bestaande uit verschillende soorten): geen twee individuen ontwikkelen de ziekte op exact dezelfde manier. En dit suggereert dat de aanleiding, de exacte ‘trigger’, zal verschillen van persoon tot persoon.
Over het algemeen zou je kunnen zeggen dat de ziekte start met een ophoping van toxische moleculen, zowel binnen als buiten de hersencellen in ons brein. Deze ophoping over een periode van tien tot twintig jaar leidt uiteindelijk tot klinische symptomen van de ziekte. Geheugenverlies, ook wel dementie, is daarvan de meest prominente (Korte side-note: dementie is niet hetzelfde als Alzheimer. Zo kan dementie als symptoom ook het gevolg zijn van andere hersenziekten zoals de ziekte van Parkinson).
Eerder werd gedacht dat Alzheimer ontstond door de sterfte van neuronen: een van de belangrijkste cellen in onze hersenen. Veel hersenwetenschappers beschouwen de neuronen als hoofdrolspelers in ons brein. Dit was ook het gangbare verhaal bij de ontwikkeling van Alzheimer. Door het gebruik van nieuwe technologieën en inzicht in de genetica kreeg dit verhaal echter een plot twist! Alzheimer is niet enkel het resultaat van het falen van dit enkele cel-type. Het is een combinatie van ingewikkelde interacties tussen cellen en systemen die langzaamaan falen.
Dit falen leidt eerst tot een belemmering van dagdagelijkse bezigheden (waar lagen toch die sleutels?) en uiteindelijk tot een algeheel geheugen- en zelfs identiteitsverlies. Het is precies de complexiteit van de ziekte en een veelvoud aan moleculaire en cellulaire veranderingen (ontsteking, vermindering aan connecties (synapsen) tussen neuronen, etc.) die zich uiteindelijk uiten in de vele fenotypen (het totaal van alle waarneembare kenmerken van een organisme) van personen met Alzheimer. Kunnen we dus echt zeggen dat Alzheimer een enkele ziekte is? Nee, eigenlijk niet. En dit is ook helaas een van de belangrijkste hindernissen in het ontwikkelen van effectieve medicijnen voor grotere groepen mensen…
Terug naar de oorspronkelijke vraag. Wat bepaalt hoe en wanneer iemand Alzheimer ontwikkelt? Een van de primaire antwoorden schuilt in onze genen: we lopen allemaal in bepaalde mate risico vanwege onze genetische samenstelling. Er zijn erfelijke vormen van de ziekte (waar het in de familie zit), waarbij mutaties in specifieke genen op een veel vroegere leeftijd al leiden tot de ziekte van Alzheimer. Het gaat hier echter om een heel klein aandeel van alle Alzheimerpatiënten (minder dan 5%). Hoe zit het dan met het risico voor het overgrote deel van de Alzheimer’s patiënten, die de ziekte ontwikkelen op een latere leeftijd? Je zou dit kunnen vergelijken met het besturen van een auto zonder de riem. Je hebt een groter risico om te overlijden, maar dit gebeurt natuurlijk alleen als je vervolgens ook nog eens ergens tegenaan rijdt. Bij Alzheimer kan je de botsing zien als omgevingsfactoren en andere bijkomende gezondheidsklachten. Het grote voordeel? Bij de niet erfelijke vorm van Alzheimer, kan je altijd opnieuw besluiten je riem weer aan te doen! Je kan je hele leven lang het risico verminderen door een actief leven te leiden zowel fysiek (denk aan: sport, voeding) als mentaal (denk aan: een nieuwe taal leren, sudoku’s oplossen).
De schade aan de hersenen is duidelijk zichtbaar bij mensen met Alzheimer. Links zie je een schematische weergave van de hersenhelft van een gezond persoon en rechts de hersenhelft van iemand met de ziekte van Alzheimer. Onder de microscoop kan je zien hoe onze hersencellen proberen schadelijke ophopingen van moleculen (in het blauw, ook wel ‘plaques’ genoemd) proberen op te ruimen. Een belangrijk type hersencel is de astrocyt (hier in het rood). Astro = ster in het Grieks en verwijst naar de vorm van deze cel. De cirkel met een plaatje vanuit onder de microscoop laat astrocyten van de hersenen van muizen zien die in actief conflict zijn met de plaques. Microscopie afbeelding van Sarah Snoeck uit het lab van Evgenia Salta van het Nederlands Herseninstituut.
Wat gebeurt er nu precies als ophopingen aan toxische stoffen zich eindeloos opstapelen in de hersenen. Zal dit onvermijdelijk leiden tot het optreden van dementie en verdere cognitieve (geheugen, taal, intelligentie en concentratie) veranderingen? Met andere woorden: is de relatie één op één? Heel recentelijk kreeg het bekende verhaal over Alzheimer weer een onthutsende wending. Wetenschappers kwamen er achter dat 30% van de oudere overleden mensen verschijnselen hebben van Alzheimer (dit zijn post-mortem studies: dat wil zeggen bij het bestuderen van de hersenen nadat iemand overleden is). Bij veel mensen uit deze grote groep waren de cognitieve capaciteiten echter nog volledig intact!
Hoe is dit mogelijk? Onze hersenen zijn een krachtige machine en we kunnen gedurende ons leven een soort cognitieve reserves opbouwen. Deze reserves kunnen later tegenwicht geven aan dementie, zelfs in de aanwezigheid van Alzheimer. Wat is het tovermiddel waarmee we de reserves opbouwen en daarmee cognitieve achteruitgang vertragen of zelfs tegengaan? Er is helaas niet een enkel middeltje. Geen magie hier! Naast dat je je ouders (=genen) misschien beter uit had kunnen kiezen, is wat het meest helpt een leven te leiden waarin je nieuwe uitdagingen aangaat en voortdurend nieuwe dingen leert.
Meer lezen:
Voor een toekomst zonder dementie | Alzheimer Nederland (alzheimer-nederland.nl)
Dementie.nl: Alles over omgaan en leven met dementie
Alzheimer’s Association | Alzheimer’s Disease & Dementia Help
ALZFORUM | NETWORKING FOR A CURE
https://nin.nl/research-groups/salta/