Kort antwoord
Soms, maar vooral nee. Gezonde slaap is essentieel voor ons geheugen! Of dat geheugen van buitenaf beïnvloed kan worden wanneer we slapen, wordt druk onderzocht. Er is geen bewijs dat je volledig nieuwe informatie kan onthouden tijdens je slaap. Het is wel mogelijk dat iets wat je vóór het slapen geleerd hebt, versterkt kan worden. Maar pas op: als je iets ingewikkelds probeert te leren, zoals een volledige tekst terwijl je slaapt, dan is dit waarschijnlijk niet effectief en verstoort het je slaap (en daarmee ook je geheugen).
Langer antwoord
Geheugen is het vermogen van onze hersenen om informatie op te slaan en die ook weer op te halen over een langere periode. Dit proces bestaat grofweg uit drie fasen: geheugenformatie (coderen), geheugenconsolidatie (stabiliseren) en de herinnering ophalen (kortom: herinneren). Geheugen kan op verschillende manieren worden bestudeerd, afhankelijk van de focus van het onderzoek (zie onze antwoorden op deze eerdere BrainHelpDesk vragen: ‘Waarom onthouden sommige mensen dingen beter dan anderen?’ en ‘Wat gebeurt er als je een black-out krijgt tijdens een examen?’). In de cognitieve wetenschap maken we vaak onderscheid tussen twee soorten geheugen: impliciet en expliciet geheugen. Impliciet geheugen is een meer automatische manier van het opslaan van informatie, die geen bewuste aandacht vereist. Denk aan vaardigheden zoals autorijden of pianospelen, die uiteindelijk geen bewuste inspanning meer vragen om je te herinneren. Expliciet geheugen daarentegen betreft informatie over feiten of gebeurtenissen die je verbaal kunt weergeven. Daarom is dit type geheugen veel makkelijker te testen: je hoeft iemand alleen maar te vragen of ze zich iets herinneren.
Wanneer je tijdens je slaap luistert naar informatie die je graag zou willen leren, probeer je de formatie van expliciet geheugen te beïnvloeden. Helaas blijken expliciet geheugen en slaap geen goede bedpartners te zijn. Een review die meerdere onderzoeken hierover analyseerde, vond geen bewijs dat nieuwe informatie die je tijdens je slaap hoort, onthouden kan worden nadat je wakker bent. Een opvallende uitzondering is wanneer de informatie zelf je wakker maakt (denk aan een luide stem uit een audioboek)! Maar dat telt natuurlijk niet als leren tijdens het slapen. Wat wél interessant is, is dat er bewijs is voor de vorming van impliciet geheugen tijdens het slapen. Een voorbeeld hiervan is een studie waarin onderzoekers de geur van sigaretten en de geur van rottende vis tegelijk presenteerden aan slapende rokers. Daarna verminderde een groot deel van de rokers het aantal sigaretten dat ze rookten voor een aantal dagen.
De formatie van expliciet geheugen (het aanmaken van nieuwe herinneringen) werkt dus niet terwijl je slaapt, maar de formatie van impliciet geheugen wel. Hoe zit het dan met de consolidatie van expliciet geheugen? Wat als je overdag een tekst leert en die ’s nachts opnieuw afspeelt tijdens je slaap? Een tweede review (waarin onderzoekers veel verschillende studies hebben bekeken) vond overtuigend bewijs voor expliciete consolidatie tijdens het slapen! Dat betekent dat als je voordat je gaat slapen een paar Franse woordjes uit je huiswerk hebt gestampt, je er daadwerkelijk voordeel uit kunt halen om diezelfde woordjes tijdens je slaap opnieuw te horen. Let op: dit effect is tot nu toe alleen aangetoond voor heel eenvoudige verbanden (bijvoorbeeld tussen losse woorden en geluiden of geuren). Het is onwaarschijnlijk dat we volledige teksten kunnen leren terwijl we slapen, zelfs als we die teksten eerder al hebben gehoord toen we wakker waren. Een openstaande vraag is of consolidatie die in onze hersenen plaatsvindt tijdens de slaap, ook daadwerkelijk in onze dromen terechtkomt. Met andere woorden: moeten we ergens over dromen om het later beter te kunnen onthouden? Ons laboratorium bij het Nederlands Herseninstituut in Amsterdam richt zich op het vinden van antwoorden op dit soort vragen.
Voordelen van het herhalen van informatie tijdens je slaap bij twee taken (twee voorbeelden van expliciet geheugen). Wanneer je luistert naar een complexe tekst die je eerder hebt geprobeerd te onthouden, is er de volgende dag geen verbetering merkbaar. Maar als je een heel eenvoudige taak probeert te leren, zoals het verband tussen een specifieke beker en een geluid, dan zal het herhalen van de geluiden tijdens je slaap je prestaties de volgende dag daadwerkelijk verbeteren! Deze afbeelding is gemaakt door Inès Ben Haj Kacem.
Een kleine side-note wat betreft het onderzoek naar geheugen. In de cognitieve wetenschap willen we vaak vasthouden aan wetenschappelijke nauwkeurigheid. Daarom moeten we complexe taken die geheugen en creativiteit vereisen, versimpelen. We testen bijvoorbeeld het aantal associaties tussen een woord en een plaatje dat je kunt onthouden, of hoeveel ronde voorwerpen je spontaan kunt benoemen. Niet bepaald de meest boeiende taken… Deze opdrachten verschillen vaak sterk van hoe we geheugen en creativiteit gebruiken in ons rijke, alledaagse leven. Wetenschappers proberen daarom steeds vaker hun experimenten realistischer (en leuker!) te maken, om deze processen ook buiten het lab beter te begrijpen.
Meer lezen?
(Engels) Somayeh Ataei, Eni Simo, Mathijs Bergers, Sarah F. Schoch, Nikolai Axmacher, Martin Dresler. Learning during sleep in humans – A historical review. Sleep Medicine Reviews, Volume 72, 2023, 101852.
(Engels) Hu X, Cheng LY, Chiu MH, Paller KA. Promoting memory consolidation during sleep: A meta-analysis of targeted memory reactivation. Psychol Bull. 2020 Mar;146(3):218-244.
(Engels) Thomas Schreiner, Björn Rasch, Boosting Vocabulary Learning by Verbal Cueing During Sleep, Cerebral Cortex, Volume 25, Issue 11, November 2015, Pages 4169–4179, https://doi.org/10.1093/cercor/bhu139
(Engels) Mutti C, Siclari F, Rosenzweig I. Dreaming conundrum. J Sleep Res. 2025 Apr;34(2):e14338. doi: 10.1111/jsr.14338. Epub 2024 Oct 3. PMID: 39360736; PMCID: PMC11911046.