Kort antwoord
Elektroconvulsietherapie (ECT) is een erg effectieve en ook veilige behandelingsmethode voor een aantal psychiatrische stoornissen. Bij deze therapie worden er kleine stroomstoten gegeven aan de hersenen die een soort epileptische aanval opwekken. De techniek bestaat inmiddels ongeveer honderd jaar en is wijdverspreid zowel in Nederland als wereldwijd, met name bij het behandelen van mensen met zware depressie. De effecten van ECT zijn duidelijk te zien in de klinische praktijk, waarbij er meerdere theorieën zijn over het onderliggende werkingsmechanisme. Zowel dier-experimenteel onderzoek als hersenscans van mensen voor en na ECT laten een mogelijke groei van het aantal hersencellen en verbindingen in de hersenen zien.
Langer antwoord
One Flew Over the Cuckoo’s Nest: een verouderd beeld
Mogelijk brengt het idee van ‘elektroshocktherapie’ beelden bij je op van Jack Nicholson in de blockbuster “One Flew Over the Cuckoo’s Nest”. In een gesloten psychiatrische afdeling wordt hij als de tot gek verklaarde ‘Randle’ vastgebonden en krijgt een aantal onvrijwillige electroshocktherapie sessies om hem te kalmeren. De film eindigt nog aangrijpender: namelijk met een lobotomie (een erg omstreden methode waarbij een deel van de hersenen verwijderd wordt. Lobotomies worden uiteraard al lang niet meer toegepast). Het laatste ‘medicijn’ om hem te onderdrukken en zijn geest te controleren lijkt eindelijk te hebben gewerkt!
Elektroshocktherapie is niet een gangbare term, in de kliniek praten we over elektroconvulsietherapie (of ECT in het kort). Dramatische en verouderde interpretaties van ECT (”One Flew Over the Cuckoo’s Nest” is inmiddels bijna 50 jaar oud), bevatten sterke fictionele elementen die volstrekt niet overeenkomen met het gebruik van deze behandelmethode in de dagelijkse klinische praktijk. ECT wordt ingezet bij onder andere zware depressie, therapieresistente schizofrenie en katatonie (een toestand waarbij een persoon minder goed kan reageren op zijn of haar omgeving; bijvoorbeeld door niet-reagerend stil te blijven staan). Psychiatrische patienten krijgen in het algemeen in Nederland ECT in twee mogelijke gevallen: (1) als zowel cognitieve therapie (sessies met de psycholoog) en medicijnen zoals antidepressiva (voor depressie) of clozapine (bij schizofrenie) niet lijken te werken of niet goed verdragen worden of (2) in gevallen waarbij het gaat om mensen die zeer ernstig ziek zijn of een acuut gevaar zijn voor zichzelf of anderen.
Behandeling
De meeste patienten komen voor de behandeling twee keer per week vanuit huis naar een van de ongeveer dertig klinieken in Nederland voor een ECT sessie (sommige patienten zijn om diverse redenen opgenomen). De sessies zijn kort: de behandeling zelf duurt ongeveer 20 seconden, waarbij korte stroomstoten van ongeveer 0,9 ampere (de sterkte van een fietslampje) worden gegeven via elektroden die op het hoofd geplakt zijn. Patienten krijgen een slaapmiddel in combinatie met een spierverslapper, zodat er geen convulsies (verkrampingen door het lichaam) plaatsvinden. Verder zorgen een cluster aan meet-apparatuur (waaronder een electro-cardio gram (ECG) om de activiteit van het hart te meten) en een crew aan medische experts (waaronder een anesthesist die de verdoving overziet) ervoor dat alles veilig verloopt. De gemiddelde behandelduur is twaalf sessies, oftewel zes weken.
Bijwerkingen
Hoewel ECT veilig is, zijn er een aantal veelal tijdelijke bijwerkingen bekend. Patienten kunnen last hebben van korte verwardheid, die vaak binnen een uur na een ECT sessie voorbij is. Daarnaast kunnen er geheugenklachten optreden. Tijdens de behandelperiode komt het voor dat patienten moeite hebben met het aanmaken van nieuwe herinneringen (anterograde amnesie). Het is niet zo dat geheugen verdwijnt, maar eerder dat er geen nieuw geheugen wordt aangemaakt. Het kan echter ook voorkomen dat geheugen van voor de behandeling aangetast wordt (retrograde amnesie). Zo kunnen mensen moeite hebben om hun (recente) 40e verjaardag voor de geest te halen of hun trouwdag. Dit kan uiteraard als heel storend en ook pijnlijk worden ervaren. Gelukkig komt dergelijk geheugen ook na de behandelperiode grotendeels weer terug en zijn er andere vormen van geheugen die bijna nooit worden aangetast. Het is niet zo dat mensen niet meer weten hoe ze een kop koffie moeten zetten bijvoorbeeld. Het is niet helemaal duidelijk hoeveel van deze bijwerkingen door ECT komen of door zowel de tijdelijke verdoving die patienten ondergaan tijdens de sessies als de gevolgen van een zware depressie op de hersenen.
Ondanks de veiligheid en effictiviteit van de techniek, blijft ECT last houden van zijn ‘bad rep’. Bij persisterende depressie (een depressie die langer dan twee jaar aanhoudt) wordt ECT sterk aangeraden vanuit nationale richtlijnen. Hoewel landelijk 26% van de patiënten met persisterende depressie in aanmerking komen voor ECT, wordt de behandelmethode maar bij 1% van deze groep toegepast. Een zorgelijk klein percentage. Dit lijkt zowel te maken te hebben met een gebrek aan kennis en doorverwijzingen binnen de medische wereld als de keuze van patiënten zelf. Meer populair op dit moment is de recente (her)-ontdekking van ketamine bij de behandeling van depressie en sommige patiënten geven zelfs de voorkeur aan diepe hersenstimulatie (een effectieve, maar ook invasieve behandelmethode waarbij elektroden in de hersenen geplaatst worden). Dit terwijl ECT al ongeveer honderd jaar gebruikt wordt en goed aanslaat met een respons rate tussen de 50-80%, vaak afhankelijk van meerdere factoren.
Links: De oorspronkelijke machine van Ugo Cerletti en Lucio Bini voor de eerste ECT behandelingen in mensen. Het apparaat staat in het Museo di Storia della Medicina (Museum van de geschiedenis van de geneeskunde) van de Sapienza universiteit in Rome. [afbeelding van Alessandro Aruta, Museum Curator – Sapienza Universiteit]. Rechts: Voorbeeld van een modern ECT-apparaat waar heel precies de stroomsterkte en frequentie bepaald kan worden door medische professionals. [https://nl.wikipedia.org/wiki/Elektroconvulsietherapie].
De uitvinding van ECT gaat terug naar de jaren 30’ van de vorige eeuw en is grotendeels gebaseerd op het werk van een Italiaans neurologen duo. Ugo Cerletti en Lucio Bini observeerden hoe varkens voor het slachten een elektrische schok kregen en daardoor rustiger werden. Na uitgebreid dieronderzoek naar het optimalizeren van de parameters voor ECT ontwikkelden ze de eerste veilige machine om mensen te helpen, waarbij ze al snel positieve effecten zagen na 10-20 behandelingen. De techniek is aangepast door de jaren heen (onder andere door de introductie van verdoving en spierverslappers) en op dit moment worden er wereldwijd jaarlijks een miljoen mensen behandeld met ECT.
Werking
Maar hoe werkt ECT eigenlijk? Wat is precies het effect op de hersenen? Bij zware depressie sterven er hersencellen en ook verminderen de verbindingen tussen deze cellen; waardoor netwerken in onze hersenen verstoord worden. In dieren (vaak worden voor dit soort onderzoek ratten en muizen gebruikt), nemen deze verbindingen juist weer toe na ECT en onstaan er zelfs nieuwe neuronen (in een proces dat neurogenese genoemd wordt). In mensen is het moeilijker om te onderzoeken wat het gevolg is van ECT op de hersenen. Wanneer onderzoekers hersenscans (MRIs) van patienten voor en na behandeling vergelijken, zien ze echter een subtiele groei van hersengebieden zoals de hippocampus (4-5% groei) en de amygdala (5-6% groei). Wat deze groei precies betekent en of het aansluit bij zowel de resultaten van dierproeven op cel-niveau, als de positieve uitwerking die het heeft bij groepen patienten, wordt op dit moment onderzocht.
Wanneer MRI-scans van patienten voor en na ECT vergeleken worden, zijn er een aantal hersengebieden waar het volume van de grijze stof (hersencellen) is toegenomen. De afbeeldingen hier boven zijn een samenvatting van een groot aantal studies die de groei in grijze stof onderzochten. Groei is met name te zien in de Hippocampus (HIP) en de Amygdala (AMY). Andere gebieden zoals het Putamen (PUT), de Cingulate Gyrus (CNG) en de Parietale, Frontale en Temporele Kwab (PL, FL en TL) laten lichtere groei zien. Dit figuur is overgenomen uit een artikel van Ousdal en collega’s: [10.1016/j.biopsych.2021.05.023].
In klinieken wereldwijd wordt elektroshocktherapie of ECT niet alleen nog steeds gebruikt; het wordt steeds verder ontwikkeld. ECT blijft een van de meest doeltreffende en veilige behandelmethoden voor zware depressie en schizofrenie. De methode heeft over de loop van de jaren helaas (onterecht) een slechte reputatie opgelopen, wat op de lange termijn schadelijk kan zijn voor mensen die eigenlijk veel baast zouden hebben bij deze behandeling. De ‘Randle’ in ons echte leven is minder sensationeel. Hij wordt niet tegen zijn wil opgesloten in een psychiatrische instelling vol plaaggeesten. Hij (of zij) rijdt tijdens een of twee keer per week naar de kliniek voor een vrijwillige en korte behandeling om zo de plaaggeesten in zijn (of haar) eigen hoofd de verdrijven.
Meer lezen?
https://www.hersenstichting.nl/behandelingen-van-hersenaandoeningen/elektroconvulsietherapie-ect/
(Engels) Ousdal, O. T., Brancati, G. E., Kessler, U., Erchinger, V., Dale, A. M., Abbott, C., & Oltedal, L. (2022). The neurobiological effects of electroconvulsive therapy studied through magnetic resonance: what have we learned, and where do we go? Biological psychiatry, 91, 540-549.
(Engels) Scheepens, D. S., van Waarde, J. A., Lok, A., de Vries, G., & van Wingen, G. A. (2020). The link between structural and functional brain abnormalities in depression: A systematic review of multimodal neuroimaging studies. Frontiers in psychiatry, 11, 486702.