Kort antwoord
Er strijden in ons brein continu verschillende netwerken om focus, en de uitkomst hiervan bepaalt in welke mate onze aandacht doelgericht is of dat we afleidbaar zijn. Als de balans te veel doorslaat naar afleidbaar kan er sprake zijn van een aandachtsstoornis zoals ADHD.
Langer antwoord
Aandacht betreft ons vermogen om selectief informatie uit onze omgeving te filteren en voorrang te geven aan belangrijke stimuli (de juf in de klas, of de auto voor ons). Het stelt ons in staat om te focussen op een taak, gedachten te richten en betrokken te zijn bij sociale interacties. Zonder controle over onze aandacht zouden we verdrinken in een zee van prikkels.
Figuur 1: De dorsolaterale prefrontale cortex en de parietale cortex (figuur: Joosje Kist).
Afleiding: van desastreus tot levensreddend Zoals iedereen weet uit eigen ervaring: het is niet altijd even makkelijk om je aandacht vast te houden. Afleiding ligt altijd op de loer, zeker in deze moderne tijd van sociale media en smartphones. Dit kan desastreuze gevolgen hebben, want je kan niet tegelijkertijd op de weg letten én op je whatsapp feed. Aan de andere kant is het ook belangrijk dat je aandacht wel gegrepen kan worden door prikkels uit de omgeving, zoals een brandalarm, zelfs terwijl je deze tekst heel aandachtig leest. Ook interne afleiding, dagdromen, kan voordelen hebben, zoals het verbreden van je perspectief. Het vermogen om flexibel te schakelen tussen aandacht en afleiding is dan ook belangrijk in onze complexe en dynamische wereld.
Wat gebeurt er in het brein als ik mijn aandacht verlies? Aandachtscontrole berust op de werking van verschillende hersengebieden aan de oppervlakte van onze hersenen (corticaal) en dieper gelegen (subcorticaal), die elkaar beïnvloeden. De dorsale prefrontale cortex, gelegen aan de voorzijde van onze hersenen (zie figuur 1), en de dorsale pariëtale cortex, meer naar achteren in de hersenen (zie figuur 1), spelen een cruciale rol bij aandachtscontrole. Deze gebieden stellen ons in staat om onze aandacht te focussen op een bepaalde taak. Bij afleiding is er vaak sprake van verminderde activiteit in dit dorsale frontopariëtale netwerk: de doelgerichte aandacht is dan verslapt. Maar ook subcorticale gebieden, zoals de superieure colliculus in de middenhersenen en de pulvinar, zijn betrokken bij aandachtscontrole (figuur 2). Schade aan deze gebieden leidt dan ook tot problemen in het richten van de aandacht.
Figuur 2: Subcorticale gebieden betrokken bij aandacht (figuur: Scholarpedia, http://www.scholarpedia.org/article/Attention)
Bij externe afleiding door prikkels van buiten, bijvoorbeeld wanneer onze aandacht gegrepen wordt door een onverwacht hard geluid, worden delen van de voorzijde van de hersenen (de prefrontale en pariëtale cortex) die wat meer naar beneden (ventraal) liggen actief . De activatie van dit ventrale netwerk werkt als een stroomonderbreker en zorgt ervoor dat de aandacht gefocust wordt op de nieuwe stimulus.
Interne afleiding, in het bijzonder dagdromen, gaat gepaard met de activatie van een ander netwerk van hersengebieden: het zogenaamde ‘default mode netwerk’ (figuur 3). Dit netwerk wordt actief wanneer we opgaan in interne gedachten. Activatie van het default mode netwerk gaat ook samen met verminderde activiteit van het aandachtscontrole netwerk van figuur 1.
Figuur 3: Een fMRI scan waarbij het ‘default mode’ netwerk (rood) actief is (bron: Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Default_mode_network)